Onderzoek Kieskompas
Complotten? Kiezers van FvD, PVV en 50Plus zweren erbij
Kiezers van populistische partijen zijn beduidend vatbaarder voor samenzweringstheorieën dan die van PvdA, GroenLinks en D66.
Wendelmoet Boersema en Romana Abels5 oktober 2019, 1:00
Onder kiezers van de PVV, Forum voor Democratie en 50Plus is het geloof in complottheorieën het grootst. Hoger opgeleiden geloven gemiddeld minder in samenzweringen, maar een hoogopgeleide FvD’er nog altijd meer dan een laagopgeleide D66’er.
Het zou zomaar kunnen dat u niet gelooft wat hier staat. Traditionele media hebben tenslotte de neiging zaken achter te houden. Of mee te werken aan een vooropgezet plan waarbij de burger via media, kunst en onderwijs allerlei linkse ideeën krijgt opgedrongen. Het onderzoek van Trouw, waaruit blijkt dat onder de aanhang van populistische partijen het samenzweringsgeloof een vruchtbaarder bodem vindt dan onder kiezers van PvdA, GroenLinks en D66, is uitgevoerd door Kieskompas.
Was dat niet het onderzoeksbureau opgezet door politicoloog André Krouwel, een PvdA’er? Nou dan.
De onderzoekers kozen dertig gangbare complottheorieën die vooral op sociale media de ronde doen. Ze toetsten vervolgens de mate waarin Nederlanders hierin geloven, van heel waarschijnlijk naar heel onwaarschijnlijk. Meer dan 4000 mensen vulden in augustus een vragenlijst in. De antwoorden zijn vervolgens zo gewogen dat ze representatief zijn voor de Nederlandse bevolking.
Uit het onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat ruim één op de zes Nederlanders (17 procent) het (helemaal) eens is met de bewering dat traditionele media alleen nieuws brengen als de overheid daarmee akkoord is. Onder Forum- en PVV-aanhang stijgen deze percentages naar 40 en 49 procent. De helft van de Nederlanders vindt het (heel) waarschijnlijk dat illegale activiteiten van politici in de doofpot worden gestopt. Nog sterker is deze uitslag bij de kiezers van de Partij voor de Dieren (61 procent), van de SP (68), 50Plus (74), FvD (85) en PVV (86 procent).
Geloof licht gedaald
Naar een tiental van de onderzochte complotten is in 2013 ook onderzoek gedaan door Kieskompas. Daaruit blijkt dat het geloof in complotten over het algemeen licht is gedaald, ook onder de aanhang van populistische partijen. Zo vond in 2013 een op de vier Nederlanders het (heel) waarschijnlijk dat politici vaak banden hebben met het criminele circuit. Nu vindt 19 procent dat.
Die daling is verrassend en niet altijd goed verklaarbaar, volgens een van de onderzoekers Jan-Willem van Prooijen, al is het afgenomen geloof (van 36 naar 26 procent) dat klimaatonderzoekers de opwarming van de aarde bewust overdrijven, wellicht verklaarbaar door meer aandacht voor het fenomeen.
Complottheorieën zijn door het toegenomen sociale mediagebruik wel steeds zichtbaarder voor iedereen, aldus VU-psycholoog Van Prooijen, met wie vandaag in de Verdieping een interview staat.
Verder geldt als voorspellende factor: hoe meer diploma’s, hoe minder samenzweringsgeloof. Dat effect treedt bij alle partijen en bij de meeste onderzochte complotten op. Desondanks springt Forum voor Democratie eruit: ook onder de hoogopgeleide achterban is de bevattelijkheid voor complotten groot.
Zo denkt 41 procent van de hoogopgeleide aanhang dat de farmaceutische industrie met opzet het bewijs over de gezondheidsrisico’s van vaccins achterhoudt. Onder laagopgeleide kiezers van alle andere partijen is dit percentage flink lager, op PVV en 50Plus na.
Beeld RV
Onder alle partijen geven de zogenoemde ‘oudere jongeren’ tussen 45 en 54 jaar het makkelijkst toe aan samenzweringsdenken. Vrouwen in het algemeen iets meer dan mannen, maar dat scheelt niet zo veel. De aanhang van de grootste regeringspartij, de VVD, eindigt in het onderzoek in de middenmoot. Alleen de bewering ‘De VVD is al jaren niet meer de grootste partij, maar blijft uitsluitend aan de macht door steun en geld van multinationals’ gelooft ‘slechts’ 4 procent van de VVD-kiezers.
Populisme en complotdenken horen bij elkaar
Voor aanhangers van samenzweringstheorieën zijn het gouden tijden. Ook krijgen ze brandstof vanuit de actualiteit. Voor politici is het lastig strijden tegen samenzweringsdenken. Dankzij internet en het nog altijd groeiende gebruik van sociale media kunnen ze elkaar makkelijker ontmoeten dan ooit, virtueel of live. Zoals de ‘flat-earthers’, mensen die geloven dat de aarde plat is, die vorige week vanuit alle streken van de aardbol in Amsterdam bijeenkwamen. Of de Ufo-gelovers op Facebook die deze zomer massaal ‘Area 51’ in Nevada wilden bezoeken, waar ze denken dat de Amerikaanse overheid buitenaardse wezens verstopt. Ruim 5 procent van de Nederlanders gelooft dit ook, blijkt uit het onderzoek van Kieskompas.
De onderzoekers (zie kader onderaan voor de verantwoording) constateren dat kiezers van populistische partijen bevattelijker zijn voor samenzweringsdenken dan de aanhang van partijen als PvdA, GroenLinks en D66. De dertig onderzochte complotten gaan over thema’s als: wie heeft de werkelijke macht in de wereld, wie zit er écht achter aanslagen en moorden, over welk nieuws wordt (niet) geschreven. Ook zijn er een aantal ‘gouwe ouwe’ opgenomen, zoals de maanlanding die in scène zou zijn gezet, het geloof in ufo’s en aliens of de aanslagen van 9/11 die eigenlijk het werk zouden zijn van de Amerikaanse overheid.
Een aantal gangbare complottheorieën zijn ontsprongen naar aanleiding van een eenmalige nieuwsgebeurtenis, zoals de moord op Pim Fortuyn. Vijftien procent van de Nederlanders acht het (heel) waarschijnlijk dat deze politicus in 2002 vermoord is in opdracht van politieke leiders van gevestigde partijen, een krappe tien procent gelooft dat de opdrachtgevers in Brussel zaten. Dat de van grootschalig misbruik verdachte miljardair Jeffrey Epstein in de gevangenis de hand aan zichzelf sloeg, is voor een krappe kwart van de Nederlanders niet te verkroppen. Zij denken dat hij (heel) waarschijnlijk is vermoord door de politieke elite, omdat hij te veel van hen wist.
Ook incidenten in de actualiteit, zoals het corruptie-onderzoek naar twee Haagse wethouders deze week, fungeren waarschijnlijk als brandstof voor complottheorieën, in de zin dat kwesties als illegale activiteiten of corruptie onder politici een patroon vormen.
De tekst gaat verder onder de grafiek
Beeld RV
Stralingsgevaar
Binnen de aanhang van politieke partijen is daarnaast een duidelijke tweedeling te zien tussen hoger en lager opgeleide kiezers, die laatste hebben meer kans te geloven in samenzweringen. Toch zijn meer diploma’s in dit opzicht niet zaligmakend. Vooral hoogopgeleide aanhang van Forum voor Democratie, de partij van Thierry Baudet, is complotgevoelig.
Deze relatieve nieuwkomer in het Haagse landschap heeft een paar van de onderzochte beweringen tot partijpolitiek gemaakt, in navolging van de PVV. Zo strijdt de partij volgens haar eigen website tegen de manipulatie door de media, met name de publieke omroep. De bewering ‘er bestaat een vooropgezet plan om via media, kunst en onderwijs en allerlei andere invloedrijke instituties de samenleving linkse ideeën op te dringen’ vindt weerklank bij 23 procent van de bevolking; bij PVV-aanhang loopt dit op tot 66 procent, bij Forum tot 76 procent. Ook SGP-kiezers (71 procent) sluiten zich hier bij aan.